Көтөү сығыр, көтөүсеһе булырмы?

Ауыл ерендә йылдар буйына хәл ителмәгән мәсьәләләрҙең береһе ул көтөү мәсьәләһе. Үҙ эшенә намыҫлы ҡараған һәм халыҡтың малын теүәл көйө көҙ көнө хужаларына тапшырған көтөүселәрҙең эшләгән осорон хеҙмәт стажына индереп, ҡыш көнө уларға эшһеҙлек буйынса пособие түләп булмаймы?

Тәбиғәттә йәнә яҙ миҙгеле башланды. Йылы көндәр етеү менән ауыл халҡы өсөн йыл да ҡабатланған бер проблема барлыҡҡа килә. Ул да булһа ауыл көтөүенә көтөүсе табып булмауы. Хатта бер ауыл биләмәһе башлығы: “Яҙ менән йәйҙе яратмайым”,--тип тә әйтеп ҡуйғайны бер ваҡыт. Сәбәбен һорауыма: “Ауыл көтөүе тағы аптыратыр инде, ни көтөүсе табып булмай, ни аты юҡ”,--тип көйәләнде.
Йылдан-йыл шәхси хужалыҡтарҙағы малға көтөүсе табыу мәсьәләһе ҡырҡыулаша бара. Бында тәртип булмағанлыҡтан, фермерҙар сәскән иген баҫыуҙары, күмәк көс, өмәләр ярҙамында ултыртылған урман үҫентеләре, бесәнлектәр тапала. Көтөүһеҙ йөрөгән һыйыр-ат арҡаһында күпме юл-транспорт фажиғәләре булып тора. Был хәл бигерәк тә беҙҙең төбәктә йыш күҙәтелә. Шулай уҡ көҙ көнө малдың юғалыуы, тотош йылҡы өйөрөн ҡыуып алып китеү, һәүкәштәргә айыуҙың тейеүе кеүек осраҡтар ҙа юҡ түгел.
Элегерәк бындай проблема күҙәтелмәне, сөнки һәр ауылдың үҙ көтөүсеһе булды. Таң менән тороп, оҙон сыбыртҡыһын шартлатып, эйәренең ситенә көнлөк ашар ризығын элгән һыбайлының мал ҡыуғанын күптәр хәтерләйҙер әле. Тап уларҙың хеҙмәте арҡаһында һәүкәштәр ҙә, кәзә-һарыҡ та ҡараулы ине. Хәҙер иһә ауылдарҙа көтөүсе таба алмай интегәләр. Барыһы ла эшле булып бөттөмө, әллә был һөнәр юҡҡа сыҡтымы?!
Уйлап ҡараһаң, көтөүсе эше еңелдән түгел. Уның эш ваҡыты иртә таңдан ҡара кискә тиклем яҡынса 14 сәғәткә һуҙыла. Көндөң ниндәй булыуына ҡарамаҫтан--ямғырмы, үҙәккә үтер һыуыҡмы, эҫе селләме--уға кискә тиклем йөрөргә кәрәк. Икенсенән, көтөүсе булыу ҙур яуаплылыҡ талап итә. Һин кеше малы өсөн яуап бирәһең, юғалтһаң, түләүең дә ихтимал. Өсөнсөнән, көтөүҙе йәйәү көтөп булмай. Бының өсөн ат кәрәк һәм һинең һыбай йөрөй белеүең мотлаҡ. Бөгөн күптәр атҡа менеү түгел, хатта уға яҡын барырға ҡурҡа. Был тәңгәлдә миҙалдың икенсе яғына күҙ һалғанда, йәнә бер проблемаға юлығаһың-- көтөүсенең аты булмауы бар бит. Шуға күрә ул йәй буйына кемдәндер ат һорап торорға һәм уның хужаһына аҡса түләргә тейеш булып сыға түгелме һуң? Тағы ла көтөүсе һөнәренең миҙгелле эш икәнлеген дә онотмайыҡ. Етмәһә, ауылдағы һәр мал хужаһынан көтөү өсөн хаҡты ваҡытында ала алмау мәсьәләһе барыбыҙға ла яҡшы таныш. Кемдер аҙағыраҡ иҫәпләшергә вәғәҙәләй, икенселәре нимәлер бирергә теләк белдерә, бәғзеләре хатта көҙөн бесәнләтә, ашлыҡ менән ҡайтарырға һүҙ бирә. Ә ысынында уларҙың һүҙенә ышанған ябай көтөүсе күп осраҡта тишек кәмәлә тороп ҡала. Аҡса ла юҡ, бесән дә сабылмаған, ашлыҡ та килтерелмәгән...
Ауыл ерендә йылдар буйына хәл ителмәгән мәсьәләләрҙең береһе ул - көтөү мәсьәләһе. Үҙ эшенә намыҫлы ҡараған һәм халыҡтың малын теүәл көйө көҙ көнө хужаларына тапшырған көтөүселәрҙең эшләгән осорон хеҙмәт стажына индереп, ҡыш көнө уларға эшһеҙлек буйынса пособие түләп булмаймы? Өйҙә буш ятҡан йәки шөғөл булып та, мәшәҡәтләнергә теләмәгән кешегә хөкүмәтебеҙ эшһеҙлек буйынса пособие түләй бит. Тағы шуны ла әйтергә кәрәк: көтөүсегә хеҙмәт хаҡы өй һайын йыйып түләнә, ҡайһы бер ауылдарҙа ғына был аҡсаны кемдер (староста, ауыл хакимиәте тәғәйенләгән кеше йәки көтөүсенең ҡатыны, әсәһе) йыйырға мөмкин. Шулай уҡ ҡулына спиртлы эсемлектәр тоттороп ебәреүселәр ҙә осрай. Шуға күрә ауыл биләмәләре башлыҡтарына ҡыш айҙарынан уҡ көтөүсе мәсьәләһен алдан хәстәрләп, һәр йорт башынан 100-200 һум булһа ла аҡса йыйып, эш хаҡын түләү буйынса хәстәрлек күреү ҙә зыян итмәҫ.
Ауыл ерендә һәр кем кәртәһендә торған тереклеккә күҙ төбәп йәшәй. Мал--улар өсөн йәшәү сығанағы. Кешеләр көтөүсегә аҡса түләргә теләмәй, малдарын көтөүгә ҡушмауҙы хуп күрә һәм тәрән яңылыша. Ирекле йөрөгән аттар, һыйырҙар мал ҡараҡтарының еңел табышына әйләнә. Бөгөн бер йылҡы малының хаҡы яҡынса 50-60 мең һум тора. Әгәр ҙә бер хужалыҡтан өс-биш баш юғалһа, йорт хужаһына күпме зыян килә. Шулай уҡ һинең ҡарауһыҙ малың аварияға сәбәпсе йәки машинанан тапалһа? Ике осраҡта ла мал хужаһына яуап бирергә тура киләсәк. Шуға күрә ауыл ерендә көтөүсе һөнәре бик кәрәк. Әммә әлегә көтөүе бар, көтөүсеһе юҡ тип уфтаныусы ауыл биләмәләре башлыҡтарының хәлен аңлауы ҡыйын түгел.
Әйткәндәй, ағымдағы йылда яҙғы көтөүгә сыҡҡанға тиклем һәр йортта бөтә малдар ҙа, шул иҫәптән йылҡылар ҙа идентификацияланырға тейеш. Был беренсенән һәр ауылда, районда күпме баш мал һанын аныҡ билдәләргә ярҙам итһә, икенсенән , авария була ҡалһа, мал өсөн уның эйәһе яуап тота аласаҡ. Тимәк ауылда йәшәүселәр өсөн быйыл көтөүсе табыу мәсьәләһе генә түгел, малдарҙы тамғалау ҙа төп талаптарҙың береһенә әйләнеүе ихтимал.