Ҡайтышлай йәнә паркҡа һуғылды, урталағы эскәмйәләрҙең береһен биләне. Көн үҙәгендә шайтан ҡуласаһына ултырып әйләнергә теләүселәрҙең һаны бермә-бер артҡан, ана, әле генә түбәндәге ҡыҙый юғарыға сөйөлдө һәм аҫҡа ҡарап атаһына шат тауыш менән ҡысҡырҙы: «Мин өҫтә, ә һин – аҫта!» Ҡыуаныстан ирәйгән тегеһе лә ҡоласын йәйеп һөрәнләй: «Һин гел шулай юғарыла бул, ҡыҙым!» “Бөтәбеҙ ҙә бергә юғарыла булайыҡ, атай, һин, мин, әсәйем...”
Фатир асҡысын һаҡ ҡына бороп асып эскә атланы. Үткелектә ғәйепле кешеләй туҡтап ҡалды, яр һалып ҡайтып инеүен дә белгертмәне. Был юлы уны ҡаршы ал-ыусы ла булманы. Әсәһе бүлмәһендә ятып тора икән. Ҡорҙай кәүҙә ҙур, йомшаҡ диванға һеңеп батҡан һымаҡ.
Маһира ҡарсыҡ Мәликәнең төпсөнөүенә лә битараф ҡул һелтәп яуап бирҙе:
- Ҡарт кешенең сырхауы бөтәме тағы, бөгөн һаумын, ти, иртәгәһен ҡараһаң - ерләргә алып китеп баралар…
– Үтенәм, күңелгә шом һалып юҡ-бар һөйләмә берүк.
– Шом, тип тормошта була торған хәл, нимә, әллә мине бөксәңдәтеп, ығырлатып-шығырлатып ғүмер буйы яныңда йөрөтөргәме иҫәбең?
– Йәшә әле, әсәй.
– Ярай әләйгәс, ризамын, һин ҡушҡас, йәшәрмен. - Маһира ҡарсыҡ һүнгән күҙҙәрен көлдөрҙө. - Үҙеңде ни йомош менән саҡырғандар хужалар?
- Шул ағымдағы йомоштары шунда.
- Ағымдағы йомоштоң да тәғәйен атамаһы барҙыр ул?
– Хакимиәт башлығы ҡарттар йортонда йәшәүселәрҙе күрһәтергә йыйған… - Артыҡ хәбәр ысҡындырыуын һиҙгән Мәликә тотлоғоп ҡалды.
– Кемдәрҙе инде?
– Ҡалала йәшәгәндәрҙе.
– Һуң кисә генә ололар көнөн үткәреүгә ярҙам йөҙөнән мул ғына аҡса бүлдем, тип шапырына инең дә баһа. - Зирәк, отҡор әсәһе һөйләшеүҙе элә һалып ал-ып дауам итте. - Ҡарттарҙы мәжлескә йыйғас, моғайын да араларында берәй танышың булғандыр, юғиһә һиңә өндәшә булалар, будты.
– Мәжлес, тиергә, әҙерләгән табындарын күрмәнем.
– Башта кәңәш-төңәш, һыйы аҙаҡтан инде, йолаһы шул. Унда, ҡарттар йортона, тирә-яҡ райондағыларҙы ла урынлаштыралар, хәтерем яңылышмаһа.
– Бәлки шулайҙыр ҙа, уныһы миңә ҡараңғы… - Был турала ары һөйләшкеһе килмәүен белдереп ситкә ҡайырылды.
Был ишараны өнәмәгән әсәһе ҡырт киҫте:
– Ҡасандан алып әсәйеңә һыртыңды ҡуя башланың әле?
– Иғтибар менән тыңлайым, әсәй!
– Тыңлаһаң шул, Нурия килен, үткәндә һүҙ араһында тағы шуны ла өҫтәне, Мансур олатайҙың йортона ингән һуҡмаҡты үлән баҫҡан ине, уны ҡарттар йор-тона алып киткәндәрме-ниме, тип тә ишеттем, тине. Саҡырылған ҡарттар араһында һинең атайың юҡ инеме?
Оло кешене әүрәтеп уратып-суратыуҙан, ялғанлауҙан фәтеүә ҡалманы:
– Эйе, араларында атайым да бар ине.
– Әйтәм бит, күңелен һиҙә ине. Атайың бер нисә тапҡыр төшөмә лә инде, беҙҙең йортҡа килгән дә ишекте шаҡый, үҙе инергә ҡыймай икән, тип күрәмсе, өҫ-төндә лә һап-һары күлдәк, бит-йөҙө лә еҙ самауыр ише һарғайған, имеш. Ә һин ғүмереңдә лә ялғанлай белмәнең, ҡыҙым, нимә әйтереңде әле күҙҙәреңдән күрәм. - Арып киттем, яңғыҙым ғына ҡалайым әле. - Кипкән ирендәрен яланы.
– Бәлки сәй ҡойорғалыр, әсәй? Рәсимә ҡайҙа йөрөй әле, институттан ҡайтманымы?
– Ҡайтты ла кейенеп-яһанып әллә ниндәй кисә була тип сығып та йүгерҙе. Сәйнүк ҡайнатып мәшәҡәтләнмә, яңы ғына, һин килер алдынан эстем сәйҙе. Бер аҙ яңғыҙым ғына ятып торайым.
– Ну, Рәсимә, елғыуар, һикрәңдәк, мин уға нимә тинем әле, әйткәнем бер ҡолағынан инә, икенсеһенән сыға.
– Бөтә балалар ҙа бер иш вайымһыҙҙар, һин дә минең өсөн шулар иҫәбендәһең. Бар, тыныслыҡта ҡалдыр, тинем бит.
Әсәһенең ятаҡлап тороуын күреп өйрәнмәгән Мәликә эшенә йүгерергә ашыҡманы, өҫтөн алмаштырҙы ла залға сығып папкаһындағы ҡағыҙҙарға тағы ла бер тапҡыр күҙ йүгертеп, ундағы һандарҙы ҡушып-алып һанай-иҫәпләй башланы.
Уңғансы хәлһеҙ саҡырыу ишетте:
– Мәликә ин әле…- Ашығып бүлмәгә ингәйне, әсәһе күҙ ҡарашы менән эр-гәһендәге ултырғысҡа ымланы. - Ултыр ошонда. Атайымды күрҙем, тип күңелем-дең тыныслығын алдың бит әле. Төҫ-башҡа нисегерәк күренә атайың?
– Арыу. Элекке кеүек.
– Мине тынысландырам, тип тағы алданың. Әбейһеҙ ҡарт, ҡарауһыҙ бала менән бер була, мөҙөргәндер, бирешкәндер.
– Әлләсе, көн һайын күреп йөрөмәгәс, артыҡ үҙгәреш һиҙмәнем.
– Бына шул шул, һиңә күпме әйттем, ауылға барғаныңда инеп хәлен белеп сыҡ, тип. Тыңламаның.
– Һуң ул икенсе әбей менән йәшәй ине лә.
– Йәшәһә һуң. Һин бит уның балаһы. Миңә ярамаһа ла һиңә килешә. Моға-йын да әбейе бороп сығармаҫ ине әле.
– Үҙең дә беләһең әсәй, ысынын әйткәндә уны күргем дә килеп тормай. Беҙ-ҙе етем итеп бала саҡта уҡ ташлап сығып китһен дә, инде килеп уны ҡайғыртып йөрөйөммө тағы?
– Бына ниһайәт дөрөҫөн әйттең. Ялғанламаның. Һиҙәм, тегендә лә тотош халыҡ алдында шул хәбәрҙе ярып һалғанһыңдыр. Һинең шарҙауай-яндырайлығың-ды беләм мин.
Мәликә башын эйҙе.
– Хәҙер, әйт балам. - Башы аҫтындағы яҫтығын төҙәтештерҙе, сал сәстәрен яулығы аҫтына йәшерҙе. - Ҡасан да булһа һеҙҙең алдығыҙҙа атайығыҙҙы әрләгәнем, йә кәмһеткәнең булдымы?
– Юҡ…
– Тағы өҫтә, атайың өйҙә тауыш ҡуптарғанда урамға сығып уны ғәйбәтләп исемен һатып йөрөнөммө? Үҙем үк яуап бирәм, юҡ! Һарай башында ҡунһаҡ ҡун-дыҡ, күрше-күләнде аптыратып ишектәрен шаҡыманыҡ, ҡуныр мөйөш һораманыҡ, түбәнһенеп, бахырланып, ауыҙҙағы ҡанды яттар алдына төкөрөп йөрөмәнем ғүмеремдә лә.
– Ә ул һине, беҙҙе күпме ҡыйырһытты, кәмһетте.
– Быныһына ла яуабым әҙер, тимәк хата үҙемдә лә булған. Ирҙе ир иткән дә ҡатын, хур иткән дә ул.
– Атайым алдында һинең ғәйебең ниҙә, әсәй?
– Тәңре алдында, атайың алдында выжданым саф, гөнаһтарым юҡ, мәгәр ғә-йептәрем, боҙоҡһоҙ хилафлыҡтарым һис шикһеҙ булғандыр. Төп етешһеҙлегем - уны етерлек дәрәжәлә тота алмауҙалыр. Әгәр ҙә мәлендә ҡатылыҡ күрһәтеп ғаил-әмдең бәхете өсөн йәнтәслим көрәшһәм был хәл дә килеп сыҡмаҫ ине. Ә мин етәк-тәге быҙау ише барына күнеп, баш эйеп йәшәнем.
– Барыбер төп ғәйеп атайымда ине бит. Ниңә уны яҡларға һәм аҡларға?
– Кешене бер яҡлы ғына ғәйепләргә ярамай. Хаҡлыҡ өсөн шуны ла өҫтәйем, атайың баштан уҡ икенсе юлдан киткән, аҙашҡан кеше ине, ғүмере буйы үҙенең асылын эҙләп бәргеләнде, ғазапланды… Ары бүлдермәй генә тыңла, сөнки тегендә, йыйылыусыларҙы шаҡ ҡатырып, атайыңа ниндәй ғәйепләүҙәр ташлағаныңды һүҙһеҙ ҙә төшөндөм. Тоҫмаллап, тойомлап шуларға яуап бирергә иҫәбем. Атайыңдың мине, һеҙҙе яратыуы хаҡында әйтмәксемен. Сәйер яңғыраймы? Шулай бу-лһа ла тыңла һәм аңларға тырыш.
Мин Юлай ағайыңа ауырлы йөрөй инем. Ауырлы ҡатын уныһына-быныһына һайланыусан булып китә бит. Бер көн иртәнсәк, уны аптыратып хәбәр һалдым: «Мансур, бағыр балығын тотоп ҡарағым килә…» Аңламай аңшайып тора был.
– Бағыр балығы, тинем дә баһа!
– Ундай балыҡ Һаҡмарҙа юҡ, Маһира.
– Беләм, шуны тотоп ҡарағым килә, алып килеп күрһәт тә кире ебәрерһең…
– Мин бит балыҡсы түгел.
– Ярай инде, күрһәткем килмәй, тигән дә ҡуй! - Турһайып ситкә боролдом.
Ялға ҡаршы юҡҡа сыҡты атайың. Әйтмәй-нитмәй ҡайҙалыр китеп юғалды. Бер тәүлек үтеп, икенсеһенең ярты төнө ауышҡас ишек һуға был. Асып ебәрһәм, ҡулын-дағы өс литрлыҡ банкаға теге мең төҫтәре менән йымылдап балҡыған батша балығын һалған атайың ҡаршымда тора! Өшөп-туңып бөткән, ни тиһәң дә ҡырпаҡ ҡар яуған ноябрь урталары ине. Беҙҙән етмеш-һикһән саҡрымда, Ете Бөгөлдө уратып аҡҡан тау шишмәһе Ерекленән алып ҡайтҡан бағырҙы. Балыҡсы булмай тороп нисек эләктергәндер ул был хәйләкәр, өркәк һәм йылғыр балыҡты, бер Хоҙай белә…
Шул илаһи мәлде хәтеренән үткәргән әсәһенең йөҙө яҡтырып китте.
– Атайыңдың оҫта бейеүсе икәнлеген белмәйһеңдер ҙә әле. Һеҙ иҫ белгәндә бейемәй ине шул, сөнки бейеү өсөн дә иң әүәл күңелдең дәрте, йөрәктең ашҡыныуы кәрәк. Әгәр ул, сәнғәт юлынан китһә, бәлки икенсерәк яҙмышҡа ла дусар булыр ине. Тәү тапҡыр, ҡыҙ саҡта, уның үҙенән бигерәк бейеүенә ғашиҡ булғайным мин. Бейеүе менән арбай ине һәммәһен, һеңдерә баҫып тыпырлағанында йөрәктәр елкенер, хатта аҫҡаҡ-тупыстар сыҙамай урындарында һелкенеп ултырыр ине. Хәтеремдә, Фәрзәнә апайың тыуған көн йәштәр клубта концерт ҡуйғандар. Шунда атайыңдың осоп-ҡунып кис буйы сәхнәнән төшмәй бер үҙе концерт ҡуйыуын әле лә хәтерләп һөйләйҙәр. Ә һуң һинең тыуған көнөңдә, таң һыҙылыр-һыҙылмаҫтан бер ҡосаҡ муйыл сәскәләрен ҡосаҡлап ҡайтып инеүе! Һине яратып һөйҙө лә кире ер һөрөргә сығып йүгерҙе. Шунан аҙаҡ атайыңдың һеҙҙе яратмауына кем ышаныр?! Тағы ауылдың етем-еһеренә ҡырҙан ҡоро һары тейәп апҡайтып ауҙарыр ине гел генә. Быны уға хужаһы ла, ауыл башлығы ла ҡушмай, үҙ белдеге менән, миһырбанлы йәне ҡушҡанса башҡара. Бына атайымдан гөнаһһыҙ фәрештә лә яһап ҡуйҙың, тиһеңме, юҡ улай тип иҫбатларға йыйынмайым, һиндә атайыңдың, минең ҡаныбыҙ аға, шуны ғына әйтмәксемен. Атай-әсәйҙе һайламайҙар, шуны онотма. Ҡәҙерҙәрен һуңлап беләбеҙ шул, улар күҙҙәрен мәңгелеккә йомғас иҫебеҙгә төшә лә, тик һуң була. Әҙәм балаһының кендеге фанилыҡта ике тапҡыр киҫелә, тыуғас һәм икенсе тапҡыр ата-әсәһен юғалтҡас. Һуңғы киҫелеү әллә күпмегә фажиғәлерәк һәм аяныслыраҡ, шуны хәтереңдән сығарма… Был донъяла бер кем дә мәңгелеккә тыумаған, иртәме-һуңмы бөтәбеҙ ҙә әхирәткә юлланабыҙ. Һуңғы үтенесем шул, сөнки эргәбеҙҙә әле һин генә: Юлай ағайың мәрхүм, Фәрзәнә апайың ер аяғы ер башында, алыҫ Көнсығышта көн итә, Фәһимә бөгөн сит ил тип иҫәпләнгән Ҡаҙағстанда. Шулай булғас бөтә ауырлыҡ һинең иңеңә төшә лә инде. Мине ауылға алып ҡайтып ерләрһең, атайыңды ла йәнәшәмә һалырһың…
Ерләү эштәре менән сабыулағанда беленмәгән икән, яңғыҙы ҡалғас Мәликә Мансуровнаның балтаһы һыуға төшөп һеңгәҙәп ҡалды; ҡулына эш бармай, нимә-гә тотонһа ла таралып бара төҫлө, өҙлөкһөҙ йөрәге һыҡрап иңрәй. Шау һөйәккә ҡалған, еңел һөйәкле, етеҙ хәрәкәтле ҡураныс ҡарсыҡ янында ҡая таш артындағылай ышыҡ, хәүефһеҙ булған икән дә баһа.
Етеһен уҡытҡан көнө магазинға барып күстәнәстәр һатып алды ла ҡала ситендә урынлашҡан ҡарттар йортона йүнәлде. Ана ул, диуарҙай ҡалҡҡан таш йорттарға берекмәй, етемһерәп бер яҡтараҡ яңғыҙы һерәйгән. Башҡа йорттар алдындағы майҙансыҡтарҙа, шат балалар тауышы ишетелеп ҡалып, үткән-һүткәндәр хәрәк-әте ниндәйҙер йәнлелек хасил итһә лә бында шомло һәм шул уҡ ваҡытта сәйер тынлыҡ. Ҡаҡшап-иҫкергән, «хрущевка» атамаһын йөрөткән өс ҡатлы харабаның бер ишекле подъезына инеүсе-сығыусы күренмәй, рамдары серей башлаған тәҙрәләргә лә ҡалын ҡорғандар тартылған, тимәк унда йәшәүселәр бер кемде лә көтмәй, булмыштарын өмөтһөҙ нәҫ баҫҡан. Ишек төбөндә аҡ халатлы, мөләйем йөҙлө, урта йәштәрҙәге ҡатын ҡаршы алды:
– Һаумыһығыҙ. Һеҙгә кем кәрәк?
– Мансур Булатов. Ул моғайын бында йәшәйҙер.
– Эйе, ярты йыл самаһы инде. Кеме булаһығыҙ?
– Кесе ҡыҙы.
– Саҡырырғамы?
– Юҡ әлегә кәрәкмәҫ… Әгәр мөмкин булһа уға ошо күстәнәстәрҙе тапшыр-ығыҙ зинһар?
– Тапшырам әлбиттә. - Инеүсенең икеләнеп ҡалыуын күреп һорай һалды. -Һеҙ тағы ла килерһегеҙ, тип ышанам.
– Килермен, - үҙ-үҙен ышандырырға теләп ҡабатланы, - килермен, тик… һу-ңғараҡ. Һау булығыҙ.
Ҡатын эйәреп сағып уны күҙҙән юғалғансы ҡарап, оҙатып ҡалды.
Үтешләй ағастарға күмелгән, парк уртаһында урынлашҡан теге шайтан ҡуласаһы яғына күҙ атты. Дәү ҡояшты хәтерләткән ҡуласа үҙенең әйләнәһенә олоһон-кесеһен, бәхетлеһен-бәхетһеҙен, иманлыһын-иманһыҙын, ҡотлоһон-ҡотһоҙон, шатын-болоҡһоуын бергә туплап, уларҙы бер юғарыға сөйөп, бер түбәнгә төшөрөп яй ғына әйләнә лә әйләнә…