Ғәйеп бары тик үҙебеҙҙә

Әлеге ваҡытта туған тел мәсьәләһе бик киҫкен тора. Һуңғы йылда күп кенә башҡорт теле уҡытыусылары эшһеҙ ҡалды, балалар мәктәптә етерлек кимәлдә туған телен өйрәнеүҙән мәхрүм. Fөмүмән, күптәр: «Телебеҙҙе ҡотҡарырға кәрәк!»—тип саң ҡаға башланы. Әммә туған телебеҙ шишмәһенең һиҙелерлек ҡорой башлауының сәбәптәре мәктәптәрҙә тел дәрестәрен ҡыҫҡартыуҙа ғынамы икән? Әлбиттә, бының да йоғонтоһо ҙур. Әммә төп бәләне үҙебеҙҙән эҙләргә кәрәктер.

Күп башҡорттарға теленән оялыу, кәмһенеү хас. Күптәр үҙ ерендә ауыҙ тултырып, рәхәтләнеп башҡортса һөйләшеүгә ҡарағанда, телен вата-емерә русса һупалауҙы хуп күрә. Бәлки, кемдер өсөн был текәлек билдәһелер. Бәлки, кемдер, билдәле булмаған сәбәптәр арҡаһында, телен шул тиклем кәм тип иҫәпләйҙер.

Әлеге көндә бәғзеләрҙең балаларының теле, үҙҙәре саф башҡорт булһалар ҙа, «папа», «мама» тип асыла. Хатта бәләкәй генә башҡорт ауылдарында ла бала кеше «атай», «әсәй» тимәй, руссанан ғына һалдыра. Нишләптер оло апайҙарыбыҙ ҙа ейән-ейәнсәрҙәрен түгел, «внук»тарын һәм «внучка»ларын һөйә.

Күп осраҡта ата-әсәләр: «Мәктәптә йә балалар баҡсаһында өйрәнә бит»,—тигән булып, телдәрен вата-емерә балалары менән русса һөйләшә. Йә иһә рус теле мөһимерәк тип, балаларын бөтөнләй баш-ҡортсаға өйрәтмәй, өйҙә лә гел русса ләпелдәйҙәр. Хәҙерге заманда бала кеше теләһә лә, теләмәһә лә, барыбер руссаға өйрәнәсәк. Сабый ғына бала өсөн рус телендәге йәнһүрәттәр шығырым тулы, балалар баҡсаһында, мәктәптәрҙә күбеһенсә тик русса ғына аралашалар. Туған телгә бер ҡайҙа ла урын ҡалмай тиерлек.

Әгәр ҙә өйҙәребеҙҙә рәхәтләнеп башҡортса аралашмайбыҙ, урамда үҙ телебеҙҙә һөйләшеүҙән тартынабыҙ икән, баш-ҡорт теленең үлә барыуында кемделер ғәйепләү урынлымы икән? Ата-әсәләр үҙҙәре үк балалары менән телдәрен вата-емерә русса аралаша икән, мәктәптәрҙә телде ҡыҫалар тип оран һалыуҙан ни фәтеүә? Беҙгә иң тәүҙә телебеҙҙе яратырға өйрәнергә кәрәк. Шул саҡта ғына уны һаҡлау, яҡлау өсөн ниҙер ҡыйратып буласаҡ. Үҙебеҙ үк телебеҙҙән кәмһенәбеҙ, башҡорт телендә һөйләшеүҙән оялабыҙ икән, әлбиттә, уны һаҡлап ҡалыу тураһында һүҙ йөрөтөп тә булмай.

Саф башҡорт ғаиләләрендә «мамалар» һәм «папалар» ғүмер итә, «внуктар» һәм «внучкалар» үҫеп килә икән, телдең киләсәге ҡурҡыныс аҫтына ҡуйыла. Беҙҙе бит берәүҙә «атай» һәм «әсәй» булыуҙан тыя алмай.

Әлеге көндә рус телен белмәйенсә, артыҡ бер ни ҙә ҡыйратып булмай, тиҙәр күптәр. Эйе, уныһы хаҡ. Әммә, ғаиләлә русса һөйләшмәһәк, бала русса өйрәнә алмай ҡалыр тип ҡурҡыуға урын юҡ. Рус теленә йәнһүрәт ҡарап та, балалар баҡсаһында ла, мәктәптә лә өйрәнә ул. Әйтеп үтеүемсә, бәләкәй генә ауылдарҙа ла кескәй балалар русса тәтелдәп тора. Сөнки күптәребеҙ әлеге көндә балаларҙы йәнһүрәт тәрбиәһенә тапшырабыҙ. Руссаһын улар телевизор йә интернеттан видео ҡарап та өйрәнә.

Аллаға шөкөр, һуңғы осорҙа балаларға матур, саф башҡорт исемдәре биреү «мода»ға инеп бара. Ана шул матур-матур башҡорт исемдәре ҡушыу менән бер рәттән балаларҙа милли рух та тәрбиәләнһен ине. Әлеге көндә һирәктәр генә балаларына башҡортса әкиәттәр уҡыйҙыр ул. Беҙ заманында Ҡамыр, Аҡъял батыр-ҙарҙы, Зөһрә исемле ҡыҙҙы белеп үҫтек. Әлеге кескәйҙәрҙең белгәне «Барбоскины», «Свинка Пеппа», «Человек паук» һ.б. Беҙ бала саҡта һирәк кенә эләккән йәнһүрәттәрҙә лә геройҙарыбыҙ артыҡ өн сығарманы. Артығын ләпелдәмәһәләр ҙә «Ну, заяц, погоди!»ны яратып ҡараныҡ. Күптәребеҙгә мәктәптәрҙә фәндәр туған телдә аңлатылды. Шуға ҡарамаҫтан, күптәр юғары уҡыу йорттарына инеүгә өлгәште. Әлбиттә, рус телен артыҡ һәйбәт белмәү арҡаһында кемдәрҙеңдер ниндәйҙер проблемалары килеп тыуғандыр. Әммә яйлап-яйлап барыбер ҙә рус теленә лә өйрәнеп киттек.

Ниндәйҙер телдең һаҡланып ҡалыуы, барыбер ҙә, күп осраҡта халыҡтың үҙенән тора. Fаилә эсендә тел йәшәй икән, ул ғөмүмән йәшәйәсәк. Кавказ республикалары был юҫыҡта өлгө булырлыҡ.

Ярайһы уҡ йылдар сит ерҙәрҙә йә-шәнем. Шуға күрә күп кенә Кавказ халыҡтары менән аралашырға ла тура килде. Уларҙың бөтәһе лә ғаилә эсендә үҙ-ара үҙ телендә һөйләшә. Ҡатнаш никах булған хәлдә лә балалар атай телен белә.

Билдәле булыуынса, Кавказ республикаларында, милләттәр күп булыу сәбәпле, ғәҙәттә мәктәптәрҙә уҡытыу тулыһынса рус телендә алып барыла. Шуға ҡарамаҫтан, улар телде ҡыҫалар, бөтөрәләр тип мыжымай. Fаиләлә рәхәтләнеп үҙ телендә һөйләшәләр. Шуға күрә халыҡ булараҡ йәшәп киләләр. Телен яратҡан, хөрмәт иткән кеше һис шикһеҙ туған телен һаҡлап алып ҡалыуға үҙ өлөшөн индерәсәк. Йәғни, ул ғаиләһендә үҙ телендә һөйләшәсәк, балаларында телгә ҡарата хөрмәт, милли рух тәрбиәләйәсәк.

Бәләкәй генә Чечен республикаһын ғына алып ҡарайыҡ. Ошоға тиклем әллә күпме чечен ғаиләләре менән аралашырға тура килде. Улар бер ҙә үҙ-ара русса һөйләшеп ултырмай. Гел матур итеп үҙ телдәрендә аралашалар.

Дағстан Рәсәйҙең иң күп милләтле республикаһы булараҡ билдәле. Унда мәктәптәрҙә уҡытыу күп ерҙә тулыһынса тиерлек тик рус телендә генә алып барыла. Шуға ҡарамаҫтан, улар үҙ телен бик яҡшы белә, үҙ-ара үҙ телдәрендә иркен аралаша. Дағстандың айырым халыҡтарының үҙ-ара рус телендә аралашыуын бик һирәк кенә күрергә тура килә. Бер-береһенең телен аңламаған хәлдә генә рус теленә күсәләр. Бының бит сәбәбе рус телен белмәүҙән килмәй. Улар, мәктәптәрҙә уҡытыу сәбәпле, бик яҡшы белә рус телен. Әммә уларҙа ғаилә эсендә туған телдәренә ҡарата һөйөү, хөрмәт тәрбиәләнгән.

Беҙ, башҡорттар, күбеһенсә үҙ еребеҙҙә рәхәтләнеп үҙ телебеҙҙә аралашырға тартынабыҙ, ғаилә эсендә балалар менән тырышып-тырмашып русса һөйләшеп маташабыҙ. Кавказ халҡы сит ерҙәрҙә лә урамда ауыҙ тултырып, ҡысҡырып тороп үҙ телендә аралаша. Сөнки уларға туған телдәренән оялыу, унан кәмһенеү кеүегерәк тойғо хас түгел.

Шуға күрә телебеҙ бөтөүгә бара тип, сәбәпте ситтән генә эҙләү дөрөҫ түгел. Йөрәгендә теленә ҡарата һөйөү, ихтирам булған халыҡты бер нисек тә юҡҡа сығарып булмаясаҡ. Башҡортто бары тик йөрәгенә ныҡлы инеп урынлашҡан моң-ҡортлоҡ ҡына бөтөрөргә һәләтле. Беҙгә үҙебеҙҙе хөрмәт итергә өйрәнергә кәрәк. Юғиһә, күптәр башҡортлоғонан ояла, үҙ халҡының данлы-шанлы үткәне менән ғорурлана белмәй. Нишләп беҙ үҙ асылыбыҙҙан, үҙ-үҙебеҙҙән оялырға тейеш һуң? Бүтән халыҡтар бит булмағанын да бар итеп, булғанын күпертеп, үҙ халҡын күтәрергә тырыша, ата-бабалары менән ғорурлана.

Сит ерҙәрҙә башҡорттарҙы бөтөнләй тиерлек белмәйҙәр. Сөнки беҙ асылыбыҙҙан ҡасырға тырышабыҙ, милләтебеҙҙән оялабыҙ, тарихыбыҙ, хозур тәбиғәтебеҙ менән ғорурлана белмәйбеҙ. Күптәр мине лә татар ҡыҙы тип ҡабул итә ине. Сөнки улар Башҡортостан тураһында бөтөнләй тиерлек белмәй, Өфө хаҡында ишеткән хәлдә лә, уны татарҙарҙың баш ҡалаһы тип кенә белә. Башҡорт тигән халыҡтың Башҡортостан тигән ерлеге барлығын күп сит ил вәкилдәре аптырап, яңылыҡ кеүек ҡабул итә. Уларға дағстан, чечен, татар халҡы таныш, ә башҡорт—юҡ. Уйлап ҡараһаң, сит ерҙәрҙә башҡорттар ҙа етәрлек кимәлдә. Әммә улар үҙ асылын йәшерә. Үҙҙәрен йә татар итеп, йә «рус килене» итеп таныта. Сит ерҙәрҙә күптәр башҡорттарҙы татарҙарҙың бер төрө тип уйлай. Татар түгеллегеңде иҫбатлап, аңлатып ял-ҡып бөтәһең. Быларҙың барыһы ла татар, дағстан, чечен халыҡтарының үҙ милләте менән ғорурлана белеүе, үҙ-үҙҙәрен күрһәтеүенән килә бит.

Шуға күрә милли телгә ҡағылған мәсьәләләрҙә ғәйепте иң тәүҙә сит факторҙарҙан түгел, үҙебеҙҙә эҙләргә кәрәк.

Нәркәс Алсынбаева.