Беҙҙең яҡтарҙа юл йөрөү - үҙе бер оло михнәт. Бигерәк тә урман тарафтарында. Әйткәндәй, районыбыҙҙың ҡап яртыһы ҡаялы-таулы урмандарҙан тора, икенсе яртыһы - ҡола дала. Ялпаҡ ҡалҡыулыҡтарҙы сыбарлап унда-бында күренгеләгән ҡайын-ҡыуаҡтарҙы иҫәпкә алмағанда, ҡараш иңләрлек түгел ялан киңлектәрен. Яланда йәшәп ҡарамағас, әйтә алмайым, иллә урман тәбиғәте саманан ашҡан ҡырыҫ, һуҡмаҡтарын да шайтан йә албаҫты һалғандыр, билләһи. “Юл аҙабы - гүр газабы” әйтеме лә фәҡәт беҙҙең яҡтарға төбәп әйтелгән тиерһең.
Офоҡ ситенән, ялан яғынан көнъяҡҡа һуҙылған ялпаҡ тау теҙмәһе Һаҡмар йылғаһына етәрәк йылан һымаҡ борғаланырға тотона, унан таш ҡаяларға таянып күктәргә үрелә лә, йырып сыҡҡыһыҙ ҡуйы урмандарға төрөнөп, юлаусыларға аҙым һайын ҙур ауырлыҡ менән үтерлек кәртә ҡора. Юғарыға ҡыйыуһыҙ ғына үрмәләгән юлдарға ҡаялары һандыҡтай таштарын сығарып һалһа, урманы, үҙенә йотоп алып, сәғәттәр буйына аҙаштырып йөрөтә лә, тирләтеп-еүешләтеп әлһерәткәс кенә ҡосағынан ысҡындырып, сираттағы ҡашлаҡҡа килтереп терәй. Өҫтәүенә, кәртәнең иң ҙуры - суйын ҡаяларҙы, артышлы ҡабраларҙы иретеп Һаҡмар ағып ятыр булыр. Йылға ла тигеҙлектә йыуашлығын, һәлкәүлеген һелкеп ырғыта ла, ҡаршылыҡтарға юлығып, сайҙарға төрөнөп йәшелләнеп ятҡан тумалаҡ таштарға ялын ҡағыуға, ажғыра ла башлай, уртынан ярһыулы күбектәрен сәсрәтә. Йәй урталары етеүгә йылға тыныслана төшә төшөүен. Шул осорҙа ауыл халҡы өмә яһап, йылғаның тарыраҡ урынын һайлап, шыйтыҡ ҡына һайғауҙарҙан йәйәүле кеше үтмәле баҫма йораты әтмәләп ҡуя. Ләкин юлаусының ҡыуанысы оҙаҡҡа бармай, көслө ҡойма ямғыр яуып үтеүе була, Һаҡмар яңынан ҡуҙғып, “йүгәнен” ауырлыҡһыҙ һыпырып ырғыта һәм йәнә иректә ҡала, әйтерһең дә нуҡта күрмәгән ҡырҡмыш тай! Маташып-маташып ҡаранылар ҙа, ҡул һелтәп, һуңғы йылдарҙа улайтып баҫма-маҙар һалып этләнмәйҙәр. Яҙғы ташҡында йылға кисеүенә кәмә төшөрһәләр, йәй көндәрендә ылаулыһы кистереп, йәйәүлеһе күлдәк-ыштанын ҡултыҡ аҫтына ҡыҫтырып аша сыға.
Күптәр йәйәү йөрөп, үксә күберсетеп, һалҡын һыу кисеп тымаулап интекһәләр ҙә, ауылға автобус маршруты асыу тураһындағы хыял ике ятып бер төштәренә инмәй. Йыйылыштарҙа әллә ниндәй мәсьәләләрҙең хәл ителеүен даулап, тамаҡтары ҡарлыҡҡансы тиргәшһәләр ҙә, юл хаҡында ләм-мим өндәшеүсе табылмай. Хәйер, был йәһәннәм төпкөлөнә автобус йөрөтөүҙе һорап, оло түрәләр алдында оятҡа ҡалһындармы тағы?! Күнгәндәр. Күнеү генә түгел, йылға аръяғында үҙҙәрен ҡурсаулыраҡ итеп тә тоялар ҙа әле. Йылға ташып баҫма ваҡытынан алда ағып китһә лә борсола һалып бармайҙар. “Емеш-еләкте йыйып, сабынлыҡтарҙы тапап йәҙәтә инеләр, арыу булды әле”, - тип үҙ-ара кемделер үсәйҙәр ҙә ҡуялар.
Мин дә, йомошомдо көнөнә йомошлап әйләнергә ниәтләп, көтөү ҡыуғас та сыҡҡайным, сәфәрем баштан уҡ ыңғай башланды. Тау һарҡыуына һәүетемсә атлап, Һаҡмарға килеп төшөп, бит-ҡулдарҙы сайҡатып, иртәнге һалҡынса һыуҙы сирҡана-сирҡана кисеп сығыуға, артымдан һөт машинаһы елдереп килеп туҡтаны, һәм кабинаның ишеге шар асылып китте:
– Әйҙә, ағай, ултыр!
Ҡарһаланып, нисек етте шулай кейенеп инеп ултырғайным, кабина ишеген ябыр-япмаҫтан, машина килгән тиҙлегендә ҡуҙғалып та китте.
Руль артында - үткән йыл ғына мәктәпте тамамлаған уҡыусым Илһам. Парта артында әрпеш кенә күренгән малай тиҙ арала ҡайһылайтып үҫте лә китте. Тәбәнәк буйын әйтмәйем, күҙгә эләгеүен әйтәм: йоҡа кәүҙәһе тулыланған, ҙур ҡырлас тан-ауы аҫтында өтрәйгән мыйығы быжыр битенә, дүрткелләнә башлаған эйәгенә етдилек һыҙаттары өҫтәп ебәргән. Муйыл һымаҡ ҡара бызылдаҡ күҙҙәрендә шуҡлыҡ, йәшлек дыуамаллығы сағыла, улар һәр нимәгә көлөп, ҡыҙыҡһынып ҡарайҙар. Ҡыҫҡа ҡуйы ҡаштары, уң яҡ сикәһенә тамған ынйы бөртөгөләй генә миңе лә тере, хәрәкәтсән йөҙ яңғайына бейеп кенә торалар.
Илһам аҙым һайын үҙенең фиғел-ҡиәфәте менән үҙенең үҫеп еткәнлеген, оло-лар ҡорона инеүен иҫбатларға ынтыла. Ләкин етдилек әллә ҡайһы арала бер ҡатлылыҡҡа алмашына. Уны ситтән күҙәтеүе ҡыҙыҡ та, мәҙәк тә.
Әле лә егет «Прима» ҡабы килтереп сығарҙы ла тәмәкене ҡалын, ҡабарынҡы ирендәре ситенә эре генә ҡыланып ҡыҫтырғас миңә лә тәҡдим итте. “Тартмайым” тип ишаралағанды күреп, һонғанын кире кеҫәһенә йәшерҙе, йәнә баранкаға йәбеште. Әҙерәк барғас, Илһам шелтәле ҡарашын тәүҙә ҡулдарына, унан машинаның бардачогына йүнәлтте. “Күрәһең бит, тик ултырмайым, тоҡандыр”, йәнәһе. Сара юҡ, кемдең арбаһына ултырһаң, шуның йырын йырлайһың, үтәргә кәрәк.
Тәмәкеһен һурып та өлгөрмәне был, быуылып йүтәлләргә лә тотондо, ҡып-ҡыҙыл булып бүртенеп китте хатта.
– Тартмай инең, шикелле?
Баштағы эрелек һыпырып алғандай юғалды. Уҡыусым, ауыҙындағын асыҡ тәҙрәнән тышҡа атҡас күҙҙәрен ыуа-ыуа, яуапларға ашыҡты:
– Тартмайым, һөт ташыусы башҡа шоферҙарға эйәреп кенә ҡыланыуым… Алыҫҡамы, ағай?
– Йыраҡ түгел, Бикбирҙегә.
– Ниңә кисә үк әйтмәнегеҙ? Өйөгөҙҙән алып китер инем.
– Әлләсе. Һиңә бит сират аҙнаға алдан яҙыла.
– Уныһы шулай. - Егеттең йөҙөндә яңынан эреләнеү һыҙаттары сағылды. - Йөҙәтеп, аптыратып бөтөрәләр. Ялыныусылары ла етерлек. Ҡайһылайтып бөтәһенә ярап бөтмәк, тотош ауыл халҡын машинама тейәп йөрөтә алмайым. Кисәге сиратсы бармаҫҡа булды нишләптер, шуға бушмын.
Һүҙ өҙөлдө. Илһам, кәүҙәһен тәҙрәнән яртылаш сығарып сәстәрен елгә туҙғы-тып, ниндәйҙер күңелле көй һыҙғырырға кереште. Мин дә йәйәү йөрөгән саҡтар-ҙа иғтибарҙан ситтә ҡалған тәбиғәт хозурлығын кинәнеп күҙәтә башланым.
Көҙ быйыл үтә лә матур килде. Игендәр баш ҡоҫҡансы ҡойма ямғырҙар яуып йөҙәткәйне, шунан бирле көндәр ҡороға китте. Дымға туйынған тупраҡ томраға бирешмәне, уңдырышлылығын юғалтманы, киреһенсә һәммәһе ерҙән һурылып ҡына сыҡҡандай ҡояш нурҙарына ҡарай үрелде. Халыҡ йәйрәп йөрөп бил быуарҙан үҫкән үләнде ҡайыраһынан сабып кәбән-кәбән бесән эшләп алды, рәхәтләнеп урағын үткәрҙе, ашлыҡты ҡабаланмай һайлап бураларға тултырҙы. Хәҙер йәй алсаҡлығы әбейҙәр сыуағына килеп ялғанды. Тирә-яҡ ойоп, ҡолаҡ тондорғос тынлыҡҡа сумған. Әле һаман да йәйге селләнең хуш еҫтәрен юғалтмаған һалҡынса һауала ара-тирә ялт-йолт итеп үрмәксе ауҙары йөҙә. Тау битләүҙәрендә нимәнәндер өрккән кейектәй бер урынға өйкөлөшкән ҡыуаҡтар тоҡанып, тулы ҡеүәтендә яна башлаған усаҡтай ҡыҙғылт-һары төҫтәргә күмелеп ултыралар. Болот әҫәре күренмәгән төпһөҙ зәңгәр күктә балҡыған ҡояштың нурҙары әлеге усаҡтарға барып ялғана төҫлө.
Бына машина ауыр ыңғырашып һөҙәкте артылды, ҡаршыһындағы урман эсендә сырмалып аҙашҡан бормаларҙы теүәлләп ҙур яланға килеп сыҡҡас, уфтанып, тамағын ҡыра биреп, тиҙлеген арттырып, алға йүгерҙе. Илһам күҙ ҡыҫты, “юлдың ауырын ауҙарҙыҡ”, йәнәһе.
Яландың ашлығы күптән һуғып алынған, һаламы ситкә эттерелеп, кәбәндәргә өйөлгән. Туңға һөрөргә өлгөрмәгәндәр әле, билбыуарҙан төшөп башлағандар ҙа ташлағандар. Унда ҡара ҡарғалар өйкөлөшә. Тик улар ғәҙәттәгесә ҡарҡылдашып даулашмайҙар, ҡанаттарын талғын елпеп осошторғолайҙар ҙа кире бураҙнаға ҡунып, түштәрен ҡояшҡа ҡуйып, йоҡомһорап ултыралар, йә булмаһа аушаңлата баҫып йөрөштөргән булалар. Асҡалаҡ ҡарғаларҙың ғауғалы тауыштары ғәҙәттә күңелгә шик-шөбһә һала, ә быларҙың ғәмһеҙ йыбаныуы йәнде тынысландыра, рә-хәтлеккә әйҙәй. Күлдәк иҙеүен ысҡындырып ебәреп, йөҙөмдө сыуаҡҡа ҡуйып, ойоп киттем.
Байтаҡ шулай барғас, юлдашымдың тауышы ҡапыл һиҫкәндереп ебәрҙе:
– Ағай, ана ята Бикбирҙе ауылы.
Был мәлдә машина урмандан һуң башланған сикһеҙ даланы үтеп, ҡаршыла осрарға тейеш һуңғы үрҙе артылып, ҡабаттан түбәнгә йомолғайны.
Аҫта табаҡтай йәйелеп ауыл ята. Эргәһендә быуаһы ла ялтлап күренә.
– Рәхмәт, ҡустым, елдәй елдереп алып килдең. Быуаны әйтәм, нисә йыл ята, йырылмай. Ҡара оло күл һымаҡ булып йәйелеп киткән.
– Тау йылғаһы булһа, һә тигәнсе ҡыйратыр ине быны. Быуаға ҡойған йылғ-аһын күр, ята ығышып, ағыр-аҡмаҫ… Ни тиһәң дә ялан шул. - Илһам һуңғы һүҙҙәренә баҫым яһаны.
Беҙҙәгеләр гел шулай, кемеһен генә алма, төпкөлөнән ҡырҡ михнәт менән сығып донъя күреп килә лә, ауыҙын мыҫҡыллы бөрөштөрөп, әйткән тәүге һүҙе шул була: “Эсер шишмәһе, ышыҡланыр ағасы, һайрар ҡошо юҡ, ни тиһәң дә, ялан яғы..."